Верховный Хурал (парламент) Республики Тыва

04 июля 2017 - 09:04

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Хүндүлүг депутаттар!

Кады ажылдажылга дээш силерге хүн­дүт­келди болгаш өөрүп четтирииш­кинни илередири-биле келгенимни ажыы-биле чугаалаайн. Дээди Хуралдың алдыгы сессиязы бодунуң ажылын доозуп турар, ону үре-түңнелдиг болгаш боттуг эрткен деп санап болур.  

2017 чылдың чүгле бирги чартыын­да безин 48 хоойлулар болгаш парламен­тиниң 190 ажыг доктаалдары хүлээп алдынган. Депутаттарның хоойлужудулга эгелээшкиннериниң үлүү бедик болган. Хүлээп алдынган 48 хоойлунуң 32-зин депутаттарның саналдары-биле ажылдап кылган. Ону, күскү сессияга хөй-ле хоой­лулар хүлээп алырын барымдаалааш,­ ажылдың бедик темпизи деп санаар апаар. 2016 чылда 113 хоойлу база 452 доктаал хүлээп алдынган. Парламент ажыл-чорудулгазының сан-чурагайы депутаттарның ажылының бачым-чымыжын долузу-биле көргүспес болгай. Кожуун­нар кезип чорааш, депутаттарның кылган ажылдарын эскерип чоруур мен. Байдалдар аңгы-аңгы. Хөй-ниити эгелээш­киннер, хөгжүлдениң муниципалдыг программаларын деткиири-биле, ниитилел-массалыг хемчеглер-биле, шажын черлерин деткиири-биле холбашкан эгелээшкиннер талазы-биле улуг ажылды кылып турар депутаттар бар.

Регионга федералдыг программаларны күүседиринге чаа күштү силерниң-биле кады үндүрүп шыдаан бис дээрзин демдег­лексеп тур мен, коллегалар. Чижээ, хамаа­тыларны бустур четкен  чуртталга фондузундан көжүрери. Бо дээрге хамыктың мурнунда боттуг чылдагааннар уржуунда нарын айтырыг болуп турарын билир силер. Силерниң-биле кады «Чер дугайында» Конституция хоойлузунга эдилгелер кииргеш, социал ужур-дузалыг объектилер тудар чер участоктарын бүрүткедип алырының ажылынга бюрократчы шаптараазыннарны чайладырының талазы-биле айтырыгны Россия Федерациязынга бир дугаар шиитпирлеп алган черлерге кирген бис. Чижээ, объектиниң тудуун эгелээриниң чөпшээрежилгезиниң чорудулгазын элээн дүргедедип шыдадывыс.

Республика-даа, муниципалдыг-даа деңнелдерде албан-дужаалдыг кижилерниң ажыл-чорудулгазында коррупция-биле холбашкан чүүлдерни болдурбазынче угланган бөлүк хоойлуларны эрткен чылын кады хүлээп алган бис. Бо хоойлуларны барымдаа­лап ажылдап, бо угланыышкынны башкарып тургаш, чамдык кижилерниң коррупциялыг ажыл-чорудулгазын баш удур болдурбас аргалыг апардывыс.  Боттарының албан-дужаал хүлээлгелерин күүседип тура, төрелдерин боттарының чагыргазынга хүлээп алыры дээн ышкаш чүүлдерни болдуруп турган кижилерни ажылындан халаан бис.

Бистиң кады хүлээп алган шиитпирле­ривистиң онза чугулазын чоннуң үнелеп тура­рын силерге дыңнадыксаан ийик мен. Чижээ, чоокта чаа харылзаа объектилерин тударынга административтиг шаптараазыннарны кызырганы дээш харылзаа адырының ажылдакчылары четтиргенин илередип турдулар. «Тыва Республикада көдээ старос­талар дугайында» хоойлу ажылдап эгелээн, ылаңгыя онза байдалдарны ажып эртери-биле, хөй-ниитиниң корум-чурумун хандырары-биле чурттакчы чонну мөөңнээри негеттинип турар байдалдарда ол эргежок чугула болгаш дээштиг болган.

Аныяктарның патриотчу кижизидилгезиниң талазы-биле депутаттарның ажыл-чорудулгазы хөй-ниитиниң чогумчалыг үнелелин алган. Чамдык даштыкы байдалдар-биле холбаштыр амгы үеде улам демниг болур ужурлуг бис, а мындыг ажыл-чорудулга — тергиин-дир. Сибирьниң федералдыг университеди-биле идепкейлиг кады ажылдажылга, орус дылды чүгле төрээн Тывавыска эвес, кожавыста Моолга суртаалдаар талазы-биле солун хемчеглер бар, бо талазы-биле күрүне политиказын чорудуп турарывыс хүндүткелди болдурар. Ыраккы Бай-Тайга болгаш Тере-Хөл кожууннарга Дээди Хуралдың хүннерин болгаш депутаттарның өске-даа ажыл-херектерин демдеглээри чугула.

Хүндүлүг коллегалар!

Бистиң кады ажылывыска хамаарыштыр республиканың экономиктиг ниити хөгжүлдезиниң болгаш саң-хөө бөлүүнүң айтырыгларының чамдык чүүлдеринге док­тааксап тур мен. Бөгүн 2016 чылда бюджет күүселдезиниң дугайында отчетту бадылаар болгаш амгы бюджетке ээлчеглиг эдилгелерни киирер болгай силер.

Бир ай бичии ажыг үе бурунгаар республикага Чазактың 2016 чылдагы отчедун чугаалажыр талазы-биле улуг хемчээлдиг кампания болуп эрткен. Ону катаптаан ажыы чок боор, ынчалза-даа чамдык чүүлдерге доктаар херек. Тыва Республиканың социал-экономиктиг байдалы 2016 чылдың январь-декабрьда мындыг болган: үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 5,3 хуу, көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгезиниң индекизи—2,5 хуу, харылзаа ачы-дузазының хемчээли — 8,0 хуу, бир ажылдакчыга санаттынган айда ортумак ажыл төлевири — 4,7 хуу өскен, ол дээрге 29716,3 рубль-дир. Эки чүүлдер бар болуп турарын көрүп тур силер.

Чонну ажылга хаара тудар күрүне албанының органнарында бүрүткеттинген ажылы чок кижилерниң саны 2,8 хуу кызырылган, 5,2 муң кижи болган. Дараазында көргүзүглер талазы-биле кудулаашкыннар болган: тудуг ажылдарының хемчээли 2,7 хуу; чүък сөөртүлгези — 39,9 хуу; пассажир аргыштырылгазы — 6,7 хуу; чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирери — 1,1 хуу; республиканың чурттакчыларының кижи санынга онааш­тыр ортумак орулгазы 6,6 хуу болган, ол 14242, 6 рубль; бодунда бар акша орулгазы — 14,1 хуу; чонга төлевирлиг ачы-дузаның хемчээли — 1,3 хуу. Респуб­ликада биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң ээлериниң саны 9 хуу кызырылган болгаш 9295 кижи четкен.

Коллегалар, сессия хуралынга Чазакка болган аппарат хуралының соонда келдим, ону понедельник санында муниципалдыг удуртукчулар-биле видеоконференция хевирлиг эрттирип турар бис. Бөгүн оларның кичээнгейин девискээр хөгжүлдезиниң айтырыгларынче угландырып турдум. Муниципалдыг деңнелдиң удуртукчузунуң эрге-байдалы чамдыкта ооң ажылының тодаргай түңнелдери-биле дүүшпейн баары хомуданчыг. Кожууннарда ажыл-херекчи идепкейниң кудулаанын бөгүн демдеглеп турар бис. Ол дээрге Улуг-Хемден аңгыда барык бүгү кожууннарда үүрмектеп садыглааш­кын саарылгазының батканы-дыр; Мөңгүн-Тайгадан, Өвүрден болгаш Кызылдан аңгыда өске черлерде ниитиниң чемненилгезиниң саарылгазы кудулаан; Тожудан, Тес-Хемден болгаш Чаа-Хөлден аңгыда республиканың бүгү девискээрлеринде чүък сөөртүлгезиниң хемчээлин эвээжеткен.

Маңаа бүгү чүүлдү кризиске болгаш чоннуң төлевир кылыр аргазының чогунга чылдагааннаары шын эвес. Пассажир аргыштырылгазын доктаамал болдурарының талазы-биле тус чер эрге-чагыргаларының идепкейи чок болуп турар. Сайгарлыкчыларның санының кызырылганын чугаалаар болза, биче болгаш ортумак бизнеске деткимче көргүзериниң, биче бүдүрүлгелерге белен шөлчүгештерни тургузарының талазы-биле административтиг дыка хөй ажыл-үүле — чогумчалыг херек болур.

Республиканың кожууннарында хөгжүлде программалары, оларны күүседириниң оперативтиг планнары чок дээрзин демдеглеп турар бис. Ону барымдаалааш, «Тыва-2030» деп шуул­ганны эрттирерин шиитпирледивис. Ол бо чылдың июнь төнчүзүнде болур. Күзелдиг кижилерни шуулганның шөлчүгештеринче чалап тур бис. Ооң кол сорулгазы — ниитилелди идепкейжидери, республиканың хөгжүлдезиниң оруктарын кады шиитпирлээринче ону хаара тудары. Ажыл-херектерниң стратегиязының талазы-биле бодунуң аргазын Чазак саналдаар, ындыг турбуже ол стратегияны келир үеде күүседир кижилер-биле кады бо шуулганны эрттирер, ажыл-херектерни сайгарып чугаалажыр сорулга салдынган. Шуулганга киржип келген, республиканың хөгжүлдезиниң айтырыгларын чугула деп санаар кижилерниң ол дээш «бажы ыжар» ужурлуг.

Кол кичээнгейни бюрократчы чоруктардан чайлаарының айтырыгларынче угландырып турар бис. Бо талазы-биле чиигелде кылыр дээш, Тыва Республиканың Чазаа чамдык хемчег­лерни ап чоруткан. 2015 чылдың июльда «үндүрүг чапсарының» дугайында хоойлу күштүг болуп кирген. Хоойлунуң ол чүүлү күштүг болуп кирген соонда, бир дугаар бүрүткедип алган, сайгарлыкчы ажыл-чорудулганы бүдүрүлге, социал болгаш эртем адырында боттандырып турар хуу сайгарлыкчыларга үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен болгаш патент системазынга үндүрүгнүң тик ставказын ажыглаар. Ындыг ажыктыг ажылдарны кылып турзувусса-даа, сайгарлыкчылар саны кызырлып турар, боданыр чүүлдер бар ышкажыл. Үндүрүг онаар чер орулга болуп турар болза, бөдүүнчүткен системаның үндүрүг ставказын 4 хуу чедирген; үндүрүг онаалдазының патент сис­темазынга онаажыр ажыл-чору­дул­ганың хевирлериниң даңзызын калбарткан; 2016 чылдан эгелеп дыка хөй кожуун­нарда онааган орулганың чаңгыс аай үндүрүү 15-тен 7,5 хуу чедир кызырылган. 

Ынчангаш шуулганга кылыр ажылдарывыс хөй. Секцияларга эдеринчи илеткелдер кылырын, сорулгаларны чугаалажырын саналдап тур мен, коллегалар. Секциялардан кирген түңнелдерни болгаш саналдарны пленарлыг кезээнге сайгарып чугаалажыр бис.

«Аныяк өг-бүлеге — кыштаг» деп губернатор төлевилелиниң киржикчилери-биле ужуражылгам ам-даа сагыжымдан ыравас. Эң аныяк киржикчи чүгле 21 харлыг. Оларның көдээ ажыл-агый ажылы кылыр дээн күзели мактанчыг болбайн аан, ынчалза-даа озалдыг чүүлдер база бар. 2016 чылда ол төлевилелдиң күүселдези эрге-чагырга органнарының чедиишкинниг ажылын-даа, четпестерин-даа көргүскен барымдаалар бар.

Бир сумуга бүдүн чыл дургузунда чаңгыс ажыл-агый тургузары көрдүн­ген. Ону безин күүседип чадап каан кижи­лер бар. Ындыг сумулар даргаларындан боттарының олуттарын хос­тап бээрин негеп тур бис. Шак ындыг дөрт кижи — Чазактың бүрүн эргелиг төлээлери «Аныяк өг-бүлеге — кыштаг» деп төлевилелдиң күүселдезинге түңнел чедип ап шыдавааны дээш ажы­лын­дан үндүрткеннер. Кожуун­нар чагыргаларының бо төлевилелди буураткан ийи даргаларының дугайында айтырыг ам тургустунуп турар. Бо дээрге аажок­ ­­чугула төлевилел-дир. Төлевилелдиң 105 киржикчизиниң бирээзинге-ле 1 млн. 400 муң рубльди тыпсыры — ол дээрге силерниң деткимчеңер болгаш ол-ла үеде силерниң харыысалгаңар-дыр. Ооң күүселдезин шупту кады хайгаараар ужурлуг бис.

2017 чылдың 5 айларының дургузунда бисте сайгарлыкчыларның саны 245 чедир өскен, оларның 103-ү — «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң киржикчилери. Бо төлевилелде хайгаа­рал структураларының талазындан маргылдаа бар бооп турар. Ынчалза-даа кажан көдээ суурларның чурттакчылары боттары чыылгаш, кымга социал деткимче негеттинип турарын тодараткаш, шиитпирни үндүрүп ап турар болганда, аргументилер чок-ла-дыр. Маргылдаалар бар бооп турар, ынчалза-даа бис боттарывыстың талавыстан төлевилелдиң боттаныышкынын хоойлужудулгага дүүштүр шын чорударын чедип аар дээш кызып турар бис. 

Ниитизи-биле, төлевилел-биле ажылдаар арга – эргелеп-башкарылганың таа­рымчалыг нормазы. Чамдыкта, шын, ол федералдыг нормалар биле республика нормаларының чөпшээрежилге чогун база көргүзүп турар.

Ынчангаш парламент шөлдеринге ындыг хевирлиг чөрүлдээлерни сайгарып чугаалажырда, прокуратура болгаш оларга сонуургалдыг ведомстволарны киириштирип тургаш, республикага ук төлевилелдер эргежок чугула бе дээрзин чугаалажып көөр ужурлуг.

Бюджет чорудулгазынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул? Республика бюджеди дүшкүүрлүг байдалда дээрзин билир силер. Ынчангаш бис кол саң-хөө документизиниң турум чоруун камгалаар дээш кызып турар бис.

Сөөлгү каш чылдарның дургузунда  бот орулгаларның улуг эвес, ынчалза-даа турум өзүлдези чоруп турар. 2016 чылдың түңнелдери-биле ол 13 хуу өскен. Ниитизи-биле үндүрүглүг болгаш үндүрүг чок орулгалар өскен. Бис бот орулгалары 10-дан 20 хуу чедир өскен 20 регионнуң санынче кирген бис.

Күрүне өрези кудулаан, ынчалза-даа чээли курлавырларын ам-даа ажыглавайн турар бис. 2016 чылдың түңнелдери-биле ооң мурнунда чылга көөрде федералдыг акша-хөреңгини 2 миллиард хөйнү алган бис. Бюджедивисти 958 миллион рубльден хөйнү оптимизастап алган бис.

Ол-ла хевээр бюджеттиң 90 хуузу бирги оочурда социал ужур-дузалыг чарыгдалдарже чоруп турар, чүгле 10 хуузу – республиканың сайзыралынче.

40 хуузу өөредилгеже угланган. Ол дээрге регионнуң мурнады хөгжүдер болгаш демографтыг чугула трендизи. Ооң утказы – бис бөгүн келир үеже салыг кылып ап турар бис. Ук салыгның шынары доктаамал хөй-ниитиниң хыналдазында турар ужурлуг, бир дугаарында, парламент хыналдазының чугула чүүлү боор ужурлуг. Күрүне эрге-чагыргазының шупту органнары, ылаңгыя күүсекчи органнар, бюджет политиказының шыңгыыраанынче кичээн­гейни угландырары күзенчиг. Күрүне программаларынга, социал ужур-дузалыг объектилер тудуунга  федералдыг субсидиялар аңгылаарының база негелделери дыка шыңгыы апарган. Ол объектилерниң дужаар хуусааларынга, отчеттаар чурумунга, дугуржулгаларның байдалдарынга база хамааржыр. Отчеттарын дужаар үезинден бир хонук озалдатканы дээш безин торгаал онаар чылдагаан бар.

Ындыг дүрүмнер чүгле акша-хөреңги­ни кызыгаарлааны-биле харылзаалыг эвес. Федералдыг чазак тода сигналды берип турар – регионнар бюджет инезинден дүшкеш, боттарының хуу инвестицияларынга туттунар ужурлуг. Ол регионнуң сайзыралынга салдынган 10 хуу экономиктиг өзүлдениң эргежок чугула темпилерин хандырып шыдавас. Шупту чүве бистиң инвесторларывыстың ажыл-агыйжы идепкейин көдүреривистен хамааржыр. Силерниң хүлээп алганыңар “Күрүне-хуу черлер эштежилгезиниң дугайында” хоойлу шынарлыг ажылдаар ужурлуг. Бо бистиң чоокку үелерде кол болгаш ниити сорулгавыс-тыр.

Коллегалар, тудуг адырында кеземче херектери-биле холбашкан таварылгаларны билир силер. Оларның чамдыктарында боттуг чылдагааннар бар, а чамдык эрге-дужаалдыг улустуң, оларның иштинде хүлээникчи организацияларның талазындан, күрүнениң акша-хөреңгизинге ээ-харыысалга чок, хамаарылгалар илереттинип турар. Мээң бодалым мындыг – оорнуң хемчээн алыр, а респуб­лика  сайзыраар ужурлуг.

Мындыг чидиг айтырыгларны хөйнүң киржилгези-биле сайгарар ужурлуг, депу­тат корпустуң идепкейлиг болурун диледим.

Коллегалар, бо хүнге чедир элээн чедиишкинниг ажылдаан бис. Каш айлар бурунгаар премьер-министр Дмитрий Медведев-биле ужуражылгавыс болду. Республикада амыдыралды дыка эки билир кижи болду. Кризис үезинде тудуг адырынга акшаландырыышкынны болгаш инвестицияларны кызырбазын оон диледим. Бодалдарывыс чаңгыс аай болганы мени өөртүп  турар. Мурнунда чылдарда тудуг адырынга болгаш капитал септелгеге чүгле 400 млн. рубль тускайлап берип турган болза, ону 6,5 млрд. рубль чедир акшаландырарын чедип алдывыс.

Кызылга 825 уруглар өөренир школа­ның болгаш Каа-Хем суурда үш чыл бурунгаар-ла тудуун эгелээш, “доңуруп каан” культура болгаш спорт төвүнүң тудуу дээш бо чылын бистиң мурнувус­та чугула сорулгалар салдынып турар. Россияның Чазаа херек акша-хөреңгини тывар болган. Каа-Хем суурда тудуг шө­лүн­ге ажылдарны бо чылын-на эгелей бээр арга бар.

Ийи-Тал суурда эргижиреп калган школавыс бар. Кызылдың школаларында өөреникчилер сыңышпайн турарын билип турар бис. Ынчалза-даа бо удаада немелде акшаландырыышкын кылдыр чүгле 300 млн. рубль берген. Бо дээрге көдээ черге школа тударынга өй акша-дыр. Чон-биле ужуражылга хуралдарының түңнелинде мындыг бодалга келдивис. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелге дүүштүр уругларга дүне, хүндүс-даа 24 шак иштинде турар школа-интернат херек. А Ийи-Талдың школазы бо негелдеге дүгжүп турар.  Ында эрги школаны 1936 чылда-ла туткан, ынчангаш чаа школаны Ийи-Талга тударын шиитпирледивис.

Соңгукчуларыңарга чугаалап чедирер кылдыр мындыг чүүлдү база демдег­лексеп каап тур мен. Федералдыг М-54 орукту Тываның мурнуу чүгүнден барыын чүгүнче шилчиткени – чедиишкинивис болуру чугаажок. Ам бо орук-биле харылзааны коммуналдыг көвүрүг тудуп артып калган. Ийи дугаар көвүрүг шала ырадыр турар. Мотоадыгжы даг бригадазының көстүп келгени-биле коммуналдыг көвү­рүгнүң байдалы нарыыдай берип болур. 2011-2012 чылдарда улаштыр болгулаан­ чер шимчээшкиннериниң соон­да көвүрүгнү айыылдыг байдалда деп түңнээн. Ынчан аңаа 20 млн. рубльге септелге ажылдарын чоруткан. Бо хүннерде ооң чоогунга чаа көвүрүг тудуунуң акшаландырыышкынын чедип алыр дээш, ажылдап турар бис. Россияның Чазаа амдыызында ажыглалда турар көвүрүгнү септеп-селииринге 200 млн. рубльди тус­кайлап бээрин шиитпирлээн.

Бо дугайын чугаалап тура, хөлүн эрттир тодаргай сан-түңнер адап турарым чадавас. Амгы үеде федералдыг акшаландырыышкын дээш регионнар аразында чидиг демисел чоруп турар.

Кымда аргалар болгаш курлавыр­лар барыл, инвестицияларны хаа­ра тударынче угланган бистиң күженииш­киннеривисти деткииринче кыйгырдым. Бот-боттарывыска дузалажып, кады сайзыраалыңар.

Чаңгыс чижек. 2016 чылда Тываны кежилдир Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты оруунга республика бюджединден 22 млн. рубльди тускайлап берген бис. А кажан ону федералдыг деңнелче үндүрген соонда, бо оруктуң ажыглалын хандырып, агар септелгезин чорударынга 300 млн. рубльди угландырып болур арга тургустунуп келген. Оруктарның шывыы экижээн тудум, орук-транспорт озал-ондаа кызырлып, а кол-ла чүве — оладып экономиктиг амыдыралдың агымы өзер дээрзинге идегеп турар бис.

Орук фондузунуң акша-хөренгизиниң ажыглалын хостуг чугаалажып болур байдал тургустунуп келген хире-дир. Берге байдалда турар оруктар бисте эвээш эвес, ындыг-даа болза Бии-Хем кожууннуң девискээринде сыын ажыл-агыйынче углаан орукту кылдыра бердивис. Чаа оруктар тудуун Росавтоорук акшаландырып турар боорга, херек-биле ону кылдырып турарывыс бо.

Республикага кластерлиг туризмни сайзырадып эгелей бээр болзувусса, Тыва турисчи регионче шилчий бээр ужурлуг. Августан бээр аэропортта чаар­тып кылган шөлүвүстү ажыглай берзивиссе, пассажирлер аргыштырылгазын бедик шынарга хандырып болур арга тургустунуп келир. Алтай Республикага ынчаар болду. Аэропортун үениң негелдезинге дүүштүр кылып алган соонда-ла, туристерни хаара тудуп эгелээн. Ындыг-даа болза оларда мыйыс ханының бүдүрүлгези кол рольду ойнап турар. Бис база ону катап тургузуп алдывыс. Сыын ажыл-агыйы туристерни бодунче хаара тудар ужурлуг.

Июльда чаа хевирниң аалчылар бажыңын ажыглалче киирер бис. Хөөмей база Биче Енисейде орус культура фес­тивальдарын чайгы үеде эрттирер дээн эгелээшкиннер туризм адырынга бир янзы агымны эккээринге салдарлыг болур ужурлуг.

Коллегалар, төрээн черивистиң сайзыралының айтырыгларын комплекс­тии-биле көрген болза деп бодаар-дыр мен. Ынчангаш бо айтырыгларны чаңгыстап сайгарып чугаалажыры-биле “Тыва-2030” деп шуулганга киржип келиринче база катап чалап тур мен. Тодаргай санал-сүмелерни өөрүп хүлээп алыр бис.

Хүндүлүг коллегалар! Чазак би­ле парламентиниң аразында  үре-түңнел­диг кады ажылдажылганы үнелеп турар мен. Силерниинге изиг-изиг чугаала­жыышкыннарның болуп турарын билир мен. Чамдыкта депутаттарның азы кайы-бир сайыттың талазы тиилеп ап турары билдингир. Кады ажылдажылга  дээш өөрүп четтирдим. Чайгы үеде округтарыңарга ажылыңар планнары долу чедингир болгаш солун болурунга бүзүрээр мен.